Wołają na mnie Cygan, choć tak się nie nazywam

Podobno prawdziwych Cyganów już nie ma. Może nigdy ich – przynajmniej tych, o których pisała Agnieszka Osiecka – nie było, a może byli jutro. Jutro w języku romani znaczy wczoraj. Wczoraj to tyle, co jutro. Zagraj mi piękny Cyganie – to tytuł kasety wydanej przez zespół Szarotka na progu polskiej transformacji. Okładkę zdobił duchologiczny portret człowieko-słonia. Wcześniej o Cyganach pisał Jerzy Ficowski, pisarz i odkrywca Papuszy, chociaż istnieje też pokrętna teoria, że to on był autorem wierszy, a ona była muzą i apoteozą kapryśnego natchnienia (sic!). Cyganów wylegujących się nad morzem na gruzach antycznej kultury malował Wilhelm August Stryowski. Z kolei Cyganki szczególnie upodobał sobie Siemiradzki, który przyciemniał sadzą białe twarze modelek i ubierał je w barwne, ale ciągle jeszcze mieszczące się w konwencji XIX-wiecznego mieszczaństwa, suknie. Krzykliwe, okraszone  szkiełkami i polnymi kwiatami, ocierające się wręcz o futurologiczną wizję stroje Cyganów i Cyganek opisywał w Chacie za wsią, powieści mierzącej się z ludową dyskryminacją, Józef Ignacy Kraszewski. Równie fantazyjny był strój Izabeli Czartoryskiej. W stworzonej specjalnie dla niej historii operze z komiczno-sentymentalnym librettem Kniaźnina, arystokratka wciela się w Cygankę Jawnutę. 100 lat później  „Cyganów” na warsztat bierze Moniuszko. O ile Kniaźnina interesuje asymilacja niepokornych Cyganów, o tyle Moniuszkę ciągnie w stronę romantycznej wizji ich niczym nieskrępowanego ducha. „Stachu mój! Czemuż nie jesteś Cyganem?” – mówi do kochanka przybrana córka Jawnuty. Od wykluczenia po afirmację. Z jednej gęby w drugą.

Cyganie grają role złodziei wróżących z fusów i załamań dłoni, demonów rzucających złe spojrzenia i pieśniarzy. Najczęściej zresztą śpiewają rzewne disco polo. Są uosobieniem orientu. Zielarzami, zaklinaczami koni i niedźwiedzi.  Pierwszymi przedstawicielami cyganerii. Nomadami i koczownikami żyjącymi w podejrzenie utopijnym zespoleniu z naturą. Prototypem uchodźcy i modelem artysty. Albo, jak chce gdański polityk walczący o eksmisję zamieszkujących pustostany Romów, turystami. Sąsiadami, którzy palą w mieszkaniach ogniska i grają na akordeonie pod balkonami bloków. Zawsze są za śniadzi, albo jak chciał Mickiewicz brudni i zawsze za kolorowi. Nawet kręconą kilka lat temu Papuszę pokazywano w czerni i bieli. Żeby nie trąciła czasem cepeliadą.

Interesują nas opowieści o Cyganach, w których role Cygana odgrywa ktoś inny. I gra ją tak, jak mu się podoba. Reprodukując, często nieświadomie, klisze. Także te, w których Cygan gra niecygana. Fascynują nas ludowe maski kolędników, gdzie obok diabła, bociana i kozła, pojawia się groteskowy homoidalny stwór, ze słomianym niedźwiedziem na sznurku, tym samym, który już jako miś staje się ramą peerelowskiej komedii, symbolem „żywotnych potrzeb polskiego społeczeństwa”. Historia Panie Kochanku, czyli Karola Radziwiłła, patrioty i sarmaty, który sprowadził Cyganów do wielokulturowego miasteczka Mir, pozwalał tresować dla siebie zaprzęgi niedźwiedzi i bawić się Cygańskiemu Zjazdowi na polach Horeszkowskiego, znanego z Pana Tadeusza, zamku. Intryguje nas też egzotyczna uroczystość z 1937 roku, jak informuje „Tygodnik Dźwiękowy”, podczas której na warszawskim stadionie panowie w cylindrach i frakach wybierali cygańskiego króla i obraz Antoniego Kozakiewicza z Cyganką jedzącą na stepie arbuza, który przedrukowany w zagranicznej prasie, staje się wizerunkiem Hinduski. Gombrowicz który na eleganckich salonach chce być artystą i cyganem, a wśród cyganów szlachcicem, wyśniona przez Juliana Tuwima Biblia Cygańska i historia XIX-wiecznego ugrupowania Cyganeria Warszawska, której członkowie wysypywali mieszczańskie salony ziemią. Cygan z samogrającymi skrzypcami, który w Nadobnisiach i koczkodanach płacząc i łkając przygrywa śmierci bo śmierć lubi się przysłuchiwać oraz 1968 rok, kiedy Romów bez paszportów i dokumentów wysłano, nie jak Żydów do Izraela, ale zwyczajnie w świat.